Pemikiran kritis telah muncul pada era klasik sebagai mata pelajaran penting, terutamanya pada separuh kedua. Apa yang diketahui, pada masa kini, pemikiran kritis ini telah dibentuk oleh beberapa ahli falsafah Yunani kuno, seperti Socrates, Aristotle, serta ulama besar Muslim, seperti al-Biruni, al-Ghazali dan Ibn Rushd.  Al-Biruni dikenali sebagai seorang ulama besar Islam kerana kaedah saintifik secara objektif dalam karyanya.

Selain itu, beliau juga terkenal dalam perbandingan agama yang pada awal sejarah disiplin agama perbandingan. Penulis akan menyentuh tentang ketokohan al-Biruni sebagai ahli matematik dan astronomi Muslim berdasarkan karya besarnya Qanun al-Mas’udi dan Tahqiq ma li al-Hind min Ma’qulah Maqbulah fi al-‘Aql aw Mardhulah atau lebih dikenali dengan Kitab al-Hind.

Al-Biruni merupakan seorang ulama Islam yang hebat dan terkenal di Asia Tengah, Pakistan, dan India (Ibrahim, 1976). Beliau menjadi pengasas pemikir Muslim dalam bidang sains dan perbandingan agama. Beliau menyediakan kaedah yang diperlukan dan garis panduan yang tepat untuk sarjana masa depan yang ingin memulakan kajian serupa. Karya-karyanya jelas menunjukkan bahawa beliau sedang membangunkan metodologi untuk kajian saintifik agama.

Pada Jun 1974, majalah UNESCO Courier menyatakan isu Jun tentang al-Biruni di bawah topik (A Universal Genius in Central Asia a Thousand Years), dan menyifatkan beliau sebagai ahli astronomi, ahli sejarah, ahli botani, ahli farmakologi, ahli geologi, penyair, ahli falsafah, ahli matematik, ahli geografi, dan manusia (The Unesco Courier, 1974).

Selain itu, ramai ulama Barat turut mengagumi al-Biruni. Mereka telah menterjemah beberapa karya al-Biruni ke dalam bahasa mereka. Pada tahun 1866, orientalis Rusia Nicholas de Khanekoff mula menarik perhatian daripada ulama Eropah terhadap karya ilmiah al-Biruni (Riaz, 2009).

Walaupun Edward Sachau, sarjana Jerman, menterjemah dua karya penting al-Biruni, al-Athar dan Kitāb al-Hind pada tahun 1878 dan 1887 masing-masing. Selain itu, kitab al-Tafhim telah diterjemahkan oleh Wright dengan tajuk “The Book of Instruction in the Element of the Art of Astrology”, dan kitab al-Ṣaydaliyya juga telah diterjemahkan oleh Muhammad Said dengan tajuk “Al-Biruni’s Book mengenai Farmasi dan Materia Medica” (Othman, 2009).

Berdasarkan ringkasan ringkas latar belakang akademik al-Biruni, kita dapat melihat bahawa beliau adalah pemikir dan cendekiawan Muslim yang paling hebat yang ada pada Islam seribu tahun dahulu. Beliau mempunyai kepakaran multi-disiplin serta berfikiran terbuka apabila beliau berusaha untuk mengkaji, memerhati, menganalisis, dan membina kaedah atau formula baru tentang sains dan bidang ilmu lain.

Gafurov (1974) dan Ibrahim (1976) menyatakan bahawa al-Biruni diiktiraf sebagai tokoh ulama Islam yang terkenal sepanjang masa yang turut memperlihatkan kebijaksanaan dan sumbangan beliau dari segala bidang yang mana sumbangan beliau masih digunapakai sehingga masa kini.

Latar belakang beliau ialah Abu Al-Rayhan Muhammad ibn Ahmad Al-Biruni dilahirkan pada 2 Dzulhijjah 362H. bersamaan dengan 4 September 973 M (Al-Shahb, 1968). Walau bagaimanapun, terdapat perbezaan pandangan tentang tempat kelahiran Al-Biruni. Pendapat pertama yang berdasarkan hujah sejarawan Muslim mengatakan Al-Biruni dilahirkan di sebuah bandar bernama Birun, yang terletak di Sind, tetapi ia tidak mempunyai rekod sejarah yang sahih telah ditemui untuk mengenal pasti pada peta-peta Sind purba (Ahmad Ibn Yahya Al-Baladhiri, 1988).

Sebaliknya, pendapat kedua pula daripada sarjana Soviet membuat kesimpulan bahawa Al-Biruni dilahirkan di Khiva di Uzbekistan. Terdapat satu lagi pihak berkuasa yang berpendapat bahawa beliau dilahirkan di Khawarizm di Asia Tengah (G. Allana, 1979), justeru al-Biruni kadangkala dipanggil sebagai Al-Khawarizmi. Tetapi, walau apa pun tempat kelahirannya, adalah betul dari segi sejarah untuk mengatakan bahawa dia tidak merana dalam kemiskinan semasa dia hidup.

Semasa zaman pertengahan, Khawarizmi merupakan sebuah wilayah besar di barat Asia Tengah. Wilayah ini turut disebut sebagai Chorasmia atau Khurasan yang kini dikenali sebagai negara Iran, menjana sejumlah besar saintis dan cendekiawan Islam. Antaranya Al-Bumasar, Al-Fraganus, Al-Farabi (Sparavigna, 2014). Avicenna (Ibnu Sina), Omar Khayyam, Al-Khawarizmi dan ramai lagi dilahirkan di sana.

Di seluruh rantau ini, barangan bergerak dalam karavan panjang di Jalan Sutera yang menghubungkan Eropah ke India dan China, dan budaya saintifik bergerak bersama mereka. Dalam aliran barangan dan ilmu ini, jelaslah bahawa Abu Raihan Al- Biruni, salah seorang pemikir terhebat sepanjang zaman (Gafurov, 1974).

Walau bagaimanapun, tidak banyak maklumat yang diketahui tentang zaman kanak-kanak dan pendidikan awal Al-Biruni. Ulama percaya bahawa beliau melalui sistem sekolah biasa pada masa itu, maktab (sekolah rendah) dan madrasah (sekolah agama) dan mempelajari mata pelajaran Islam biasa seperti tafsir , hadis, bahasa Arab dan tatabahasa, fiqh (perundangan Islam), sejarah, dan sebagainya.

Tidak disebutkan guru-gurunya dalam karya-karyanya yang masih ada, dengan pengecualian rujukan kepada Abu Nasr Mansur, putera-putera Iraq, sebagai ustaz (guru) (Kamaruzzaman, 2003). Al-Biruni menghabiskan masa hidupnya ketika era dua kerajaan iaitu Samaniyyah dan Ghaznawiyyah. Walaupun pada masa itu keadaan politik tidak stabil, tetapi perkembangan ilmu masih terus berkembang maju.

Masa kanak-kanak Al-Biruni dihabiskan di Birun, tetapi beliau terpaksa berpindah pada usia dua puluh tiga tahun kerana terdapat masalah politik. Beliau bergerak ke Rayy, yang merupaka sebuah pusat astronomi yang terkenal ketika itu dan dengan pelbagai kesukaran semasa di Rayy, beliau berjaya berada di sana selama kira-kira tiga tahun dan mendapat banyak manfaat daripada balai cerap mereka. Di sana, beliau mengembangkan kaedah trigonometri untuk mengukur bumi (Kamaruzzaman, 2003).

Selepas tiga tahun di Rayy, seterusnya beliau pergi pula ke Jurjan atas jemputan pemerintahnya, Sultan Shams al-Ma’ali bin Qabus. Di sana, Al-Biruni menyelesaikan bukunya yang terkenal iaitu Kitab al-Athar dan mendedikasikannya kepada Sultan Shams al-Ma’ali bin Qabus. Kemudian Al-Biruni mendedikasikan juga sebuah kitab lain. Risalah al-Tajrid al-Sha’at, kepada Sultan yang sama.

Di Jurjan, Al-Biruni memulakan karya awalnya mengenai pengukuran latitud bumi (Kamaruzzaman, 2003). Selepas sepuluh tahun di Jurjan, Al-Biruni menerima jemputan daripada pemerintah Ma’munid yang baru iaitu Abu al-Hasan ‘Ali (400/1009-1010), al-Biruni berangkat ke Khawarizm. Khawarizm pada masa itu berkembang dan makmur, khususnya dalam bidang keilmuan di bawah pemerintahan Abu al-Hasan dan kemudiannya saudaranya Abu Al-Abbas.

Al-Biruni begitu jauh di hadapan pada zamannya sehingga penemuan beliau disifatkan paling cemerlang tetapi tidak mampu difahami oleh kebanyakan ulama pada zamannya. Beliau adalah orang pertama yang mencipta rumus yang luar biasa dan mudah untuk mengukur keadaan bumi. Beliau berfikir mungkin bumi beredar mengelilingi matahari. Beliau juga mengembangkan idea bahawa era geologi berjaya antara satu sama lain dalam kitaran. Beliau mempunyai hipotesis yang cemerlang berdasarkan teorinya bahawa “with the passing of time, the sea becomes dry land and dry land become the sea” yang bermaksud, “dengan berlalunya masa, laut menjadi tanah kering dan daratan laut menjadi tanah kering” (Gavurof, 1974)

SUMBANGAN AL-BIRUNI DALAM MATEMATIK DAN ASTRONOMI

Matematik

• Menerangkan sistem nombor India (Hindu Numeral)
• Menjelaskan tentang prinsip kedudukan (Principle of Position)
• Menghasilkan “summation of a geometric progression” atau janjang dalam istilah melayu. Ini adalah ilmu yang berkaitan tentang permainan catur. Contoh: 1616° – 1 = 18,446,744,073,709,551,619.
• Menghasilkan “Trisection of Angle” iaitu sudut-sudut boleh dibahagikan mengatasi masalah yang tidak boleh diselesaikan menggunakan pembaris dan kompas.
• Menghasilkan kitab Qanun al-Mas’udi berkaitan trigonometri yang mengandungi 10 bab. Bab pertama menerangkan cara mendapatkan sisi pelbagai rajah seperti segi tiga siku dan segi empat sama dengan jejari bulatan kesepuluh. Bab seterusnya membincangkan cara mendapatkan pelbagai garisan irama melengkung. Teori ini dia gunakan semasa menentukan sinus bagi sesuatu sudut.
• Selain daripada trigonometri sfera ini, al-Biruni juga menguasai aritmetik India. Beliau telah menghasilkan beberapa karya yang berkaitan dengan subjek tersebut antaranya (Rashik al-Hind) Zodiac di India, kaedah aritmetik berbeza dalam Brahma Siddhant, kaedah India (Rusum al-Hind) dalam pengajaran Aritmetik, dan Mansubat al-Darab yang menerangkan kaedah pendaraban perbezaan.

Astronomi

• Membincangkan tentang permasalahan yang sebenarnya berabad-abad lebih ke hadapan Contoh: Samada bumi berputar atas paksi ataupun tidak
• Individu pertama yang membuat eksperimen mengenai fenomena astronomi. Gabungan kaedah saintifik al-biruni menjadi asas kepada sains moden yang mana masih digunapakai sehingga kini.
• Membuat perbandingan tentang halaju bumi dengan halaju cahaya dan mendapati ianya sangat besar.
• Mengemukakan contoh tentang pengaruh matahari dan bulan ketika menentukan musim dan pasang surut air laut. Menurut beliau, ilmu pengetahuan tentang bintang-bintang dan kedudukan bintang amat penting dalam menentukan arah pengembaraan dan perjalanan pelayar. Ia juga sangat berguna ketika ingin menentukan arah kiblat, waktu solat dan kedudukan garisan lintang atau bujur sesuatu Bandar.
• Dalam teori alam semesta, al-Biruni beranggapan alam semesta terletak di luar permukaan sfera yang terhad. Dalam masa yang sama beliau tidak bersetuju dengan konsep graviti alam semesta sebagai kuasa sebenar yang terlibat seperti yang dilihat daripada pengalaman.
• Mengenai teori geosentrik, al-Biruni dan cendekiawan sezaman dengannnya sering memikirkan tentang kontroversi geosentrik (bumi sebagai pusat sistem suria) dan heliosentrik (matahari sebagai pusat sistem suria). Beliau mengatakan selagi sesuatu teori tidak dapat dibuktikan dengan kukuh, kita mesti merujuk kepada teori yang terdahulu.
• Al-Biruni menulis mengenai pergerakan matahari mengenai geosentrik dalam sebuah karyanya yang berjudul Kitab al-Tatbiq fi Tahqiq Harakat al-Syams.
• Beliau juga telah menerangkan mengenai siang dan malam dan dapat membuktikan panjang siang dalam setahun di kutub.
• Beliau telah mencipta alat untuk mengukur masa dan waktu siang hari serta menulis buku mengenainya yang berjudul Ta’bir al-Mizan wa Ta’bir al-Zaman.
• Beliau membuat kajian mengenai matahari dan perkara yang berkaitan. Antaranya ialah mengenai sifat fizikal matahari. Menurutnya matahari ialah suatu jasad yang panas bagi letusan solar yang boleh diperhatikan apabila berlaku gerhana penuh.

Secara keseluruhannya, Islam sememangnya telah banyak memberi sumbangan terhadap kemajuan sains dan matematik dalam tamadun Islam. Hal ini telah dibuktikan oleh ramai saintis Islam mahupun Barat mengenai penemuan ilmu hasil daripada tokoh-tokoh Islam terdahulu.

Perkara ini telah menjadikan tamadun Islam pada ketika itu disegani dan dihargai oleh tamadun-tamadun yang lain. Fenomena itu telah mendorong tokoh-tokoh Islam pada ketika itu terkenal dan disegani sehingga kini. Hasil daripada kajian dan penyelidikan yang telah dilakukan oleh sarjana-sarjana Islam telah menjadikan tamadun Islam pada era itu sebagai rujukan utama kepada seluruh pelusuk dunia dan diumpamakan sebagai gedung ilmu hasil sumbangan daripada karya-karya dan penulisan mereka.

Justeru, ketokohan dan kesarjanaan ilmuwan Islam sewajarnya dijadikan pembakar semangat untuk kita berjaya dalam segenap bidang kehidupan.

RUJUKAN

Ahmad Ibn Yahya Al-Baladhiri. 1988. Futuh al-Buldan. Bayrut: Dar wa Maktabat al-Hilal.

Ahmad Riaz.  Al-Biruni:  A Great Muslim Scientist, Philosopher, and Historian.  973 1050 A.D. Journal Pakistan Vision

Ali Ahmad Al-Shahb. 1968. Abu al-Rayhan al-Biruni.  Misr: Dar al-Ma’arif.

Bobojan Gafurov. (1974). Al-Biruni, a Universal Genius Who Lived in the Central Asia a Thousand of Years Ago. The Unesco Courier.

Campani, R. 1910. Alfragano (al-Fargani) e il Libro dell’Aggregazione delle Stelle (Dante, Conv., II, VI-134) Secondo il Codice Mediceo-Laurenziano, Contemporaneo a Dante.

S. Lapi, Città di Castello. Edward C. Sachau. 1996. Alberuni’s Indica.  Delhi. Low Price Publications.

G. Allana. 1979. Abu Raihan Muhammad Ibn al-Biruni, in Al-Biruni Commemorative Volume. Karachi: The Times Press.

J. L. Berggren. 1986.  Episodes in the Mathematics of Medieval Islam. Springer-Verlag New York. Inc.175 Fifth Avenue. New York.  NY 10010. USA.

Kamar Oniah Kamaruzaman. 2003. Early Muslim Scholarship in Religions. Kuala Lumpur: ISTAC.

Leiden, E.J.Brill. 1979. The Encyclopedia of Islam, Vol. I. New Edition.

Lumpkin, B. 1997. Geometry Activities from Many Cultures. Walch Publishing.

Maqbul Ahaman, S. 2003. Geodesy, Geology and Mineralogy, Geography and Cartography,

In History of Civilizations of Central Asia. Volume 4. Issue 2. Clifford Edmund Bosworth and M.S.Asimov Editors. Motilal Banarsidass Publication.

Mohd.  Yusof  Hj.  Othman. 2009. Wacana  Sejarah  dan  Falsafah  Sians:  Sains  dan Masyarakat. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Muhammad Kalab Ibrahim. 1976. Biruni Symposium Colombia: Iran Center Colombia University. Riaz Ahmad. Al-Biruni: A Great Muslim Scientist, Philosopher and Historian (973 – 1050 Ad). Pakistan   Vision Vol 10 No 1

Sabitha Marican. 2006. Penyelidikan Sains Sosial: Pendekatan Pragmatik. Batu Caves: Edusystem Sdn. Bhd.

Sparavigna, A.C. (2014). The Ten Spheres of Al-Farabi: A Medieval Cosmology. International Journal of Sciences.

The UNESCO Courier. 1974. (27th Year). 2.40 French Francs.

Artikel oleh Fatin Mardhiah Shamsudin untuk The Patriots.