Sebut saja universiti tertua di dunia, orang Barat menyangka gelaran tersebut dipegang oleh Universiti Oxford (Britain) atau Universiti Bologna (Itali). Hakikatnya, gelaran itu dipegang oleh Universiti al-Qarawiyyin di Fez, Maghribi dan mendapat pengiktirafan oleh UNESCO dan Guinness World Records. Lebih menarik, ia merupakan institusi pertama di dunia yang diasaskan oleh seorang Muslimah.

Mengikut kisah yang diceritakan penduduk tempatan, keluarga al-Fihri – Mohamed, si pedagang dan puteri-puterinya Maryam dan Fatima berhijrah dari tanah asal mereka di Kairouan, Tunisia ke Fez, Maghribi. Selepas membina kehidupan baru di Fez, Mohamed dikenali sebagai seorang pedagang yang berjaya.

Pada ketika itu, Fez baru saja diasaskan dan ramai penduduknya merupakan orang luar sama ada dari tanah besar Iberia (Andalusia), Afrika Utara atau Timur Tengah. Memandangkan kota berkenaan tidak mempunyai masjid dan sekolah rasmi untuk pendidikan, Maryam dan Fatima al-Fihri mendermakan wang yang diwarisi mereka untuk membina Masjid al-Andalus dan al-Qarawiyyin.

Semasa ditubuhkan pada 859 Masihi, ia pada awalnya berperanan sebagai madrasah. Tetapi perlahan-lahan, ia bertukar menjadi pusat pengajian semua disiplin ilmu seperti al-Quran, fiqh, perubatan, matematik, astronomi, sejarah, geografi dan muzik. Kepelbagaian topik dan kualiti pengajaran menarik minat ramai cendekiawan dan para pelajar dari segenap pelosok rantau ketika itu.

Disebabkan popularitinya sebagai pusat pengajian ilmu, para pelajar juga harus melepasi tapisan yang ketat. Antara syarat yang dikenakan ialah mampu menghafaz al-Quran, penguasaan Bahasa Arab yang baik dan mempunyai pengetahuan yang baik dalam bidang sains.

Seperti mana tradisi para pemerintah Islam ketika itu, al-Qarawiyyin turut mendapat sokongan pemerintah dalam bentuk subsidi dan hadiah terutama dalam bentuk manuskrip. Ini menyebabkan institusi itu mempunyai beberapa buah perpustakaan di bangunan utama dan tambahan dengan setiap perpustakaan menempatkan karya-karya berpengaruh sepanjang zaman.

Terdapat 4,000 buah manuskrip yang disimpan di Perpustakaan al-Qarawiyyin. Antara manuskrip yang disimpan ialah dua buah mahakarya Ibnu Khaldun iaitu al-Muqaddimah dan al-Ibar serta kitab karangan Imam Malik bin Anas rahimahullah, al-Muwatta.

Seperti universiti moden hari ini, al-Qarawiyyin turut mengadakan sesi perdebatan dan simposium bagi mempromosikan pertukaran idea dan pembangunan pelbagai disiplin ilmu. Idea dan visi Fatima ini mempengaruhi negara-negara Eropah untuk membangunkan institusi sama di tanah air mereka. Ini diterjemah menerusi pembentukan Universiti Bologna pada 1088 dan Universiti Oxford pada 1096.

Antara cendekiawan yang pernah menghadiri universiti berkenaan ialah Abu Abdullah Al-Sati, Abu Al-Abbas al-Zwawi, Ibn Rashid Al-Sabti, Ibn Al-Haj Al-Fasi dan Abu Madhab Al-Fasi. Sementara al-Idrisi, Ibnu Maymun/Maimonids, Ibnu Khaldun dan Ibnu al-Arabi pernah menjadi tenaga pengajar di al-Qarawiyyin.

Menariknya, salah seorang alumni al-Qarawiyyin ialah seorang Paus bernama Sylvester II. Sylvester II atau nama sebenarnya Gerbert of Aurillac bertanggungjawab memperkenalkan angka sifar dan angka-angka Arab di Eropah. Ini berikutan latar belakangnya sebagai seorang cendekiawan matematik dan astronomi.

Universiti al-Qarawiyyin menjadi sebahagian daripada sistem pengajian tinggi Maghribi pada tahun 1963. Tidak seperti apa yang disangka, pelajar lelaki mahupun pelajar perempuan dibenarkan hadir ke universiti berkenaan. Dan sehingga hari ini, para pelajar akan berkumpul secara halaqah atau separuh bulatan mengelilingi tenaga pengajar mereka.

RUJUKAN

Daily Sabah. (2020, 7 Jun). Al-Qarawiyyin, world’s oldest, continually operating university, was founded by a Muslim woman.

FSTC. (2004, 20 Oktober). Al-Qarawiyyin Mosque and University. Muslim Heritage.